WhatsApp Facebook Twitter LinkedIn Mail

Laboratory Information Management System (LIMS): elke stap van het analyseproces gepland en traceerbaar

Laboratoriumonderzoek is een strikt gereguleerde bedrijfsactiviteit. Veel regels moeten nauwkeurig worden nageleefd, en het hanteren van monsters en het bijhouden van resultaten moet secuur gebeuren. Voor bijna elke analyse bestaat er specifieke software en apparatuur, maar hoe zorg je voor samenhang en overzicht? Hoe plan je analyses in? Hoe krijg je leesbare resultaten? Kortom: hoe zorg je voor compliance en een vlotte interne gang van zaken?

Inhoudsopgave

  1. De werking van een LIMS
    1. Verschillende termen
  2. Interview: het belang van LIMS
  3. Traceerbaarheid binnen het LIMS
    1. Met behulp van barcodescanning
    2. Met behulp van logging
  4. Analyseproces in het LIMS
    1. Voorbereiding analyse
    2. Ontvangst van de te onderzoeken monsters
    3. Analysefase zelf
    4. Resultatenbeheer
  5. LIMS voor specifieke branches
    1. Waterlaboratoria
    2. Interview: interactie met klanten
    3. Zorgsector
    4. Innovatie in de food
    5. Materiaalonderzoek
  6. Prijs van een LIMS-pakket

Wat doet een LIMS precies?

Een eenduidige afbakening van de taken van een LIMS is niet zo eenvoudig. De software werd ontwikkeld als een systeem om de eigenschappen en testresultaten van monsters digitaal en overzichtelijk op te slaan. Vervolgens zijn laboratoria het veel breder gaan gebruiken, en hebben leveranciers functionaliteiten toegevoegd:

lims mogelijkheden functionaliteiten qms

De uitbreiding van LIMS-mogelijkheden heeft ervoor gezorgd dat veel laboratoria het systeem vandaag de dag inzetten ter vervanging van een kwaliteitsbeheersysteem (QMS) of zelfs van een ERP-systeem. Maar er zijn ook laboratoria die een (eenvoudiger) LIMS naast het QMS of ERP-systeem laten draaien. Ten slotte zijn er ook nog organisaties die hun ERP-pakket zelf inrichten met functionaliteiten voor kwaliteitsbeheer en laboratory information management. In de ERP Wijzer staan de belangrijkste zaken waar een laboratorium op moet letten bij de keuze voor een systeem.

De vele namen in LIMS-land

Door de jaren heen zijn er zeer veel ontwikkelingen geweest in laboratory information management. Deze ontwikkelingen stonden vaak los van elkaar. Vandaar dat namen en termen als paddenstoelen uit de grond schoten. We zetten de meest voorkomende termen even op een rijtje:

  • Electronic Laboratory Notebook (ELN): een digitaal notitieboekje voor onderzoeksresultaten. Dit maakt het eenvoudig om resultaten te vergelijken. Hierin staan vaak ook de instructies (protocollen) voor de analyses. Een ELN moet voldoen aan de ISO 17025 (Algemene vereisten voor de competentie van test- en kalibratielaboratoria), wat zoveel betekent als dat resultaten volgens specifieke regels moeten worden opgeslagen en geback-upt. Het ELN kan apart aangeschaft worden, of onderdeel zijn van het LIMS. Het kan eventueel ook gebruikt worden voor protocolbeheer en workflows.
  • Laboratory management system (LMS): een systeem dat teruggrijpt op de basis van het LIMS, gespecialiseerd in laboratoriumactiviteiten. De focus ligt op de analysedata, en het systeem is gemaakt op basis van wensen en eisen van analisten zelf. Bijbehorende processen, zoals productie-efficiëntie, worden bij dit systeem bijna niet in acht genomen.
  • Laboratory information system (LIS): een systeem met specifieke functionaliteiten voor zorginstellingen, ziekenhuizen, farmaceutische bedrijven en klinische labs.
    Let op! LIS kan ook voor Legislative Information System staan. Dit is uiteraard een heel andere tak van sport.
Belangrijk: Ondanks dat er technisch gezien een verschil is tussen bovenstaande termen, worden ze vaak door elkaar gebruikt. Het is dus belangrijk zich niet blind te staren op de naam. Voor advies over welk systeem het beste bij uw laboratorium past, kunt u contact opnemen met ICT Portal: +31 (0)20 369 0457.

Interview: waarom is een LIMS zo essentieel?

Traceerbaarheid als de basis voor compliance en risicobeheer

Of het nu gaat om CLIA, HIPAA, GLP, GMP of nog heel veel andere afkortingen: laboratoria moeten voldoen aan heel veel regels en wetten. De basis van deze wet- en regelgeving komt op hetzelfde neer: verificatie om fouten te voorkomen en transparantie om aan te tonen hoe er gewerkt wordt. Het grootste risico: een batch, grondstof of monster verwarren met een ander. Dit kan resulteren in verkeerde analyseresultaten of toepassingen, die in sommige sectoren grote gevolgen kunnen hebben. Om dit te voorkomen zijn er verschillende mogelijkheden:

Barcodescanning om de juiste producten en acties te matchen

Laboratoria zoeken continu naar manieren om verwarring over producten, hun eigenschappen en testresultaten te voorkomen. Vooral in de gezondheidszorg kan een fout al snel resulteren in gezondheidsproblemen of in het ergste geval zelfs in een overlijdensgeval. Daarom is uitvoerige verificatie belangrijk. Neem het voorbeeld van een bloedtransfusie in een ziekenhuis, waar een verkeerde match tussen de patiënt en het donorbloed fataal kan zijn. Via barcodescanning in het LIMS krijgen ziekenhuizen meer zekerheid over de juiste matches. Dat gebeurt op deze manier:

  1. Een bloedmonster wordt afgenomen bij de patiënt die een transfusie moet krijgen. Dit monster krijgt een barcode. De barcode van het monster wordt aan de barcode op de ziekenhuisarmband van de patiënt gekoppeld.
  2. Het monster wordt geanalyseerd en vergeleken met het beschikbare donorbloed. Zo wordt het juiste donorbloed geselecteerd. De barcode van de zak met donorbloed wordt gekoppeld aan de barcode op de armband van de patiënt.
  3. Bij de transfusie zelf scant de verpleegkundige zowel de barcode op de ziekenhuisarmband als die op de zak met donorbloed. Mocht het toch niet om de juiste zak gaan, krijgt de verpleegkundige daar een melding van (het scherm van de scanner kleurt bijvoorbeeld rood), en zal de verpleegkundige de fout opmerken voordat het bloed wordt toegediend.
Let op: barcodescanning is niet altijd een optie. Bijvoorbeeld omdat stickers met barcodes van het product af zouden vallen in vochtige omgevingen. Een andere optie is Radio-frequency identification (RFID), maar ook daaraan zijn nadelen verbonden. Raadpleeg de ERP Wijzer om de voor- en nadelen van RFID-technologie te achterhalen.

Logging om het proces in de gaten te houden

Laboratoria moeten alle stappen in het analyseproces registreren. Deze logging doen ze om bij externe audits de werkwijze aan te kunnen tonen, en om te laten zien dat de protocollen gevolgd zijn. Intern komt er zo ook duidelijkheid over de uitgevoerde tests en activiteiten.

Neem bijvoorbeeld een onderaannemer van grote farmaceutische bedrijven. Dit bedrijf is verantwoordelijk voor de productie van de geneesmiddelen. De recepten en grondstoffen worden aangeleverd door het farmaceutisch bedrijf. De onderaannemer is ook verantwoordelijk voor de analyse op verschillende momenten in het productieproces. In het LIMS moet elke stap geregistreerd worden:

  1. Ontvangst van de grondstoffen: de binnenkomende batch en bijbehorende data worden geregistreerd in het LIMS, samen met de magazijnlocatie. Bijbehorende data bestaan bijvoorbeeld uit de vervaldatum, herkomst of samenstelling van de grondstoffen.
  2. Analyse van de grondstoffen: elke stap van deze analyses wordt geregistreerd in het LIMS, net als de resultaten per batch. Het logboek bevat nu de ontvangstdata, maar ook de testdata en de momenten waarop elke actie is uitgevoerd.
  3. Productie van het medicijn: als de testresultaten van de verschillende grondstoffen voor een medicijn goed zijn, wordt er overgegaan tot productie. Er wordt in het LIMS gelogd welke batches gebruikt worden voor de productie van het medicijn, op welk moment elke grondstof verwerkt wordt en hoe dit gebeurt. Zo kan het bedrijf later aantonen dat de juiste batches van grondstoffen gebruikt zijn, en dat de juiste werkwijze is toegepast. Er kan ook exact worden nagegaan wat er fout is gegaan in het geval dat een eindproduct afwijkingen vertoont.
  4. Analyse van de geproduceerde medicijnen: de eindproducten worden geanalyseerd en de resultaten worden opgeslagen in het LIMS. In dit LIMS staan ook de waarden waaraan het medicijn moet voldoen, zodat afwijkingen meteen worden opgemerkt. Mochten er afwijkingen zijn, dan kan er in het logboek worden opgespoord waaraan deze liggen.
  5. Eindrapport: per batch geproduceerd eindproduct (medicijn) maakt het producerend bedrijf een rapport op, en deelt dat met het farmaceutisch bedrijf.
  6. Controle: een vrijgifte-apotheker controleert het hele productieproces. De aanstelling van een vrijgifte-apotheker is een wettelijke vereiste voor de sector, en kan dus niet vervangen worden door het LIMS. Deze persoon gebruikt het rapport en logboek wel om alle resultaten en stappen van het productieproces na te lopen.

Ander voorbeeld is dat van drinkwatertaps voor de scheepvaart. In dit geval analyseert het laboratorium het water in de taps continu en houdt het de logging van alle resultaten en activiteiten bij. Scheepvaarders kunnen dit logboek inzien en krijgen zo zekerheid over de drinkwaterkwaliteit wanneer ze aanmeren. Het drinkwater is vaak één van de doorslaggevende redenen om aan te meren in de ene of de andere haven.

Standaardworkflow van het analyseproces met behulp van een LIMS

Een LIMS kan de werkwijze van laboratoria reguleren door het toepassen van een standaardworkflow. Bij elke stap in deze workflow horen ook bepaalde taken, registraties en verantwoordelijkheden:

lims qms analyse stappen

Voorbereidingsfase

  1. Ontvangst opdracht: de klant deelt de opdracht mee en er wordt in het LIMS geregistreerd wat het laboratorium moet onderzoeken. Vaak gebeurt dit met behulp van gestandaardiseerde formulieren. In veel gevallen is er nog een tussenstap waarbij de klant geadviseerd wordt over de mogelijke of verplichte analyses. Een dokter weet bijvoorbeeld wel welke waarden hij wil laten meten in het bloed van zijn patiënt, maar een bierbrouwer is niet altijd op de hoogte van de standaarden voor het water dat als grondstof gebruikt wordt.
  2. Offerte opmaken: op basis van de opdracht wordt een offerte opgesteld, en als deze wordt geaccepteerd, dan volgt er een contract. Dit deel kan buiten het LIMS om in het ERP-systeem of DMS gebeuren, maar de gegevens ervoor (zoals methodes en bijbehorende prijzen) komen vaak uit het LIMS. Daarom wordt offertebeheer ook vaak opgenomen in het LIMS.
  3. Registratie opdracht: de opdracht wordt als order opgenomen in het LIMS. In sommige gevallen wordt er verpakkingsmateriaal naar de klant gestuurd om de monsters in op te slaan (doosjes, buisjes, etc.). In andere gevallen gaan medewerkers van de buitendienst ter plaatse om monsters af te nemen.
  4. Opname opdracht in de planning: de analyses voor de order worden ingepland. De planningsvereisten hangen heel erg af van het soort klanten. Sommige laboratoria werken uitsluitend met vaste klanten, die op hun beurt ook weer op heel reguliere tijden analyses nodig hebben. Bijvoorbeeld een (publiek) zwembad waarvan één keer per maand de waterkwaliteit getest moet worden. Maar, een klant kan ook onverwacht iets moeten laten testen. Bijvoorbeeld wanneer er legionella opduikt in een waterpretpark, en de klant meteen vraagt om binnen enkele dagen 200 monsters te controleren om de uitbraak in kaart te brengen. Bovendien kunnen niet alle afgenomen monsters lang worden bewaard. De meeste analyses moeten relatief snel na afname van het monster gebeuren. Hierdoor moet er ook rekening worden gehouden met de planning van de buitendienst of die van de klanten zelf. De planningsmodule moet dus erg flexibel zijn (automatisch doorschuiven van andere taken, eventueel meer mensen inschakelen), en met prioriteiten kunnen werken. Een Gantt Chart is zo’n flexibele planningstool. In de ERP Wijzer vinden oriënterende projectleiders meer details over Gantt Charts en projectbeheer in het algemeen.

Ontvangst monsters

Elk inkomend monster krijgt een uniek identificatienummer (meestal in de vorm van een barcode) in het LIMS. Als een monster al een identificatienummer heeft, dan wordt dat gebruikt. Dit nummer wordt aan de order gekoppeld. Ook eventuele bijbehorende data worden geregistreerd en aan zowel order als monster gekoppeld. Dit kan bijvoorbeeld informatie zijn over het doel van de tests, patiëntgegevens of klantspecificaties.

Analyses en tests

De analyses en tests zelf worden niet uitgevoerd door het LIMS. Daar gebruiken laboratoria gespecialiseerde apparatuur, software en experts voor. Denk bijvoorbeeld aan reageerbuizen en temperatuurmeters. Belangrijk is wel dat de protocollen uit het LIMS gevolgd worden, en dat er een koppeling is met de analysesystemen. Zo hebben medewerkers door gebruik van het LIMS continu overzicht over de verschillende analyses en tests die uitgevoerd worden, het moment ervan en de resultaten.

Een LIMS moet een grote hoeveelheid en heel gevarieerde data (big data) aankunnen. Bij PCR-tests worden er bijvoorbeeld duizenden gegevens per monster onderzocht. Vandaar dat een LIMS voor databeheer vaak gebruikt maakt van een BLOB.

Resultaten opslaan en communiceren

Een van de belangrijkste functionaliteiten van een LIMS is het beheer van analyseresultaten. Laboratoria die met een LIMS werken, hebben alle resultaten steeds bij de hand en kunnen klanten rapportages aanreiken in de gewenste vorm. Dit kan gaan om een pdf of een Excel-bestand. Maar met de juiste koppelingen kunnen resultaten ook rechtstreeks geüpload worden in de database of het eigen LIMS van de klant. Vaak moet er daarnaast ook rekening gehouden worden met specifieke communicatieprotocollen, zoals het internationaal erkende ASTM E-1381 protocol voor klinische laboratoria. Een ERP-systeem zou deze taken ook voor zijn rekening kunnen nemen, maar vooral door de communicatieprotocollen zou er bij de implementatie van een ERP-systeem veel meer werk komen kijken dan bij de implementatie van een LIMS.

Interessant: vaak mogen laboratoria in rapportages alleen aangeven of bepaalde waarden overschreden zijn. Ze mogen dan geen advies geven over hoe dat op te lossen. Dit is vooral het geval bij rapporten die bedoeld zijn voor het behalen van ISO-certificaten.

LIMS-eigenschappen voor specifieke sectoren

LIMS voor het behoud van waterkwaliteit

Bijna alle laboratoria voor wateronderzoek maken gebruik van een LIMS. Ze doen dit op heel uiteenlopende manieren. Bij sommige organisaties uit de sector is het LIMS vooral een gespecialiseerd documentbeheersysteem, dat handmatig uitgevoerde taken overneemt. Dit laatste vooral om tijd en fouten te besparen. In deze organisaties wordt het LIMS gebruikt voor de volgende taken:

  • Analyseresultaten en rapportage
  • Archivering
  • Vastleggen rechten en verantwoordelijkheden
  • Automatische berekeningen: om geen verkeerde conclusies trekken bij bijvoorbeeld de berekening van waarden

Andere laboratoria voor wateranalyse gebruiken het LIMS echt als leidende software. Hier zorgt het LIMS voor:

  • Offerteopmaak: alle prijzen en methodes staan verzameld in het LIMS. De offertes zelf worden nog in een DMS of CRM-systeem beheerd, maar via een koppeling met het LIMS wordt de informatie steeds geactualiseerd. Zo hoeven werknemers niet in Excel-lijsten te gaan zoeken, of in een ander systeem in te loggen om de meest actuele prijzen en methodes te raadplegen.
  • Registratie van de aanvragen (opdrachtenformulieren) en bijbehorende monsters
  • Registratie van de analyseresultaten: resultaten komen rechtstreeks via de gekoppelde analyseapparatuur en -software het LIMS binnen.
  • Toetsing analyseresultaten en -methode: de testresultaten en -methodes worden met de gewenste standaarden en vastgelegde waarden vergeleken. Als er onregelmatigheden zijn, kan er opnieuw getest worden, of kan het monster worden afgekeurd.
  • Standaard- en waardebeheer: de geldende standaarden (vaak ISO-normen) worden beheerd in het LIMS voor de toetsing van resultaten en methodes. Als een standaard of waarde verandert, wordt dit via de standaardorganisatie of de Staatscourant gemeld aan het laboratorium. Tot op de dag van vandaag is het helaas nog handwerk om de aanpassing van methodes of waarden in het LIMS aan te passen.
  • Uitdraai analyseresultaten en -conclusies: de resultaten en conclusies van de analyses worden weergegeven in een rapport. Vaak krijgt het LIMS een koppeling met het datawarehouse van klanten, of wordt de rapportage rechtstreeks in de database van de klant geüpload. Het is wel belangrijk dat de databases aan beide kanten goed afgeschermd zijn, zodat de ander er niet in kan ‘knoeien’. In sommige gevallen worden analyses opgesteld met behulp van Business Intelligence (BI). In de ERP Wijzer vinden bedrijven tips om deze functionaliteit efficiënt in te zetten.
Interessant: sommige klanten van waterlaboratoria hebben ook zelf een LIMS. Bijvoorbeeld een bierbrouwer die wateronderzoek laat doen. In principe mogen ze het onderzoek naar het gebruikte water zelf doen, maar in de praktijk hebben deze bedrijven hier niet de kennis en apparaten voor. Ze hebben dit alleen voor het eindproduct. Voor de rest werkt hun LIMS wel erg vergelijkbaar.

Interview: geef je je klanten rechtstreeks toegang tot het LIMS?

LIMS voor de zorgsector: traditionele versus nieuwe spelers

De meeste laboratoria in de zorgsector gebruiken een soort van LIMS. Maar de laatste jaren is de markt wel wat veranderd. Traditionele pakketten richten zich op de productiekant: de verwerking van laboratoriumorders. Zij zorgen er vooral voor dat alles binnen het lab vlot verloopt. Nieuwe spelers voegen veel meer communicatiemiddelen en integratie met andere systemen toe. Zo kunnen dokters en patiënten bijvoorbeeld zelf resultaten zien in een mobiele applicatie, en kunnen bloedwaarden meteen aan het bed van de patiënt gemonitord worden.

lims gezondheid erp

Interessant: in de zorg is er naast laboratoriumwerk ook vaak veel aandacht voor protocolbeheer. De protocollen kunnen opgenomen worden in het LIMS, maar het versie- en revisiebeheer ervan wordt vaker in een DMS beheerd. In de DMS Wijzer staat een overzicht van zaken waarop gelet moet worden bij het inrichten van documentbeheerstromen voor zorgprotocollen.

LIMS voor innovatie in de voedingssector

In de voedingssector worden regelmatig nieuwe concepten en recepten uitgeprobeerd. Dit kunnen kleine innovaties zijn, zoals een nieuw bier, maar ook grote vernieuwingen zoals kweekvlees. Deze innovaties moeten eerst uitvoerig geanalyseerd en getest worden in het laboratorium. Pas als de innovatie de gewenste resultaten heeft en veilig wordt geacht, kan er op grote schaal worden geproduceerd.

Voor innovaties in de foodsector is er een aantal vereisten waaraan experimenten en resultaten moeten voldoen:

  • Herhaalbaarheid van het experiment: exact hetzelfde experiment moet op verschillende batches gedaan worden. Elk van deze batches zal onder net iets andere omstandigheden of via een net iets ander recept geproduceerd worden. De resultaten van al deze verschillende batches worden opgeslagen en onderling vergeleken in het LIMS. De bedoeling is om zo te achterhalen wat het beste recept is. In het geval van kweekvlees wordt bijvoorbeeld gezocht naar de beste voedingswaarden en textuur.
  • Voorschriften: elk voedingsmiddel moet aan wettelijke voorschriften voldoen, zoals de risico-inventarisatie HACCP. Ook bedenken de eigen experts zelf experimenten. Al deze voorschriften en protocollen worden opgenomen in het LIMS. Zo verlopen de experimenten correct, en kunnen de resultaten meteen worden vergeleken met de vastgelegde toegestane waarden.
  • Rapportages: vaak min of meer standaardrapportages in Excel, maar het is interessant als het LIMS ook visuele elementen kan weergeven, zoals foto’s en schema’s. Vooral bij start-ups met innovatieve concepten is dit van belang, om de aandacht van de investeerders vast te houden.

LIMS voor materiaalonderzoek

Een minder bekende sector waar een LIMS soms wordt ingezet is die van het materiaalonderzoek. Deze bedrijven doen onder andere experimenten om er zeker van te zijn dat een materiaal veilig is om te gebruiken. Denk hierbij aan het testen van de corrosiviteit van bouwmaterialen, verf en coating, maar ook speelgoed.

Let op! Materiaalonderzoek is niet hetzelfde als onderzoek naar geneesmiddelen of voedingsmiddelen. Er is veel meer variatie in de monsters, waardoor ook hun specificaties en bijbehorende experimenten uiteenlopend zijn. De meeste LIMS zijn echter gemaakt op laboratoria met veel wederkerende testen. Let hier dus zeker op bij de keuze voor een LIMS-pakket, en overweeg eventueel ook andere softwaresystemen, zoals een ERP-systeem aangepast aan uw bedrijfssituatie.

Zaken waarvoor het LIMS het vaakst wordt ingezet bij laboratoria voor materiaalonderzoek:

  • Matching van de monsters met de testresultaten: de gegevens die bij inboeking van de monsters worden ingegeven, staan meteen in het centrale systeem. Werknemers registreren vervolgens ook alle acties die uitgevoerd worden omtrent het monster, van testen tot resultaten. Zo is steeds duidelijk welke testresultaten bij welke monsters horen.
  • Beheer van de ISO/IEC 17025 (testing and calibration laboratories). Deze standaard beschrijft hoe laboratoria ervoor moeten zorgen dat de testresultaten correct zijn. De standaard zelf kan in het LIMS bewaard worden, maar belangrijker zijn de vervolgacties. Zo kan er een planning opgemaakt worden voor apparatuuronderhoud en kalibraties, met meldingen voor wanneer actie vereist is. Bovendien wordt ook weer alles gelogd in het systeem, waardoor er bij audits snel aangetoond kan worden dat het bedrijf compliant is.

Wat kost een LIMS?

Een LIMS wordt vaak nog on-premise aangeschaft. Het kan in principe wel in de cloud, maar de meeste laboratoria hebben al zoveel hardware-infrastructuur dat het logischer is deze te blijven gebruiken.

Er is een enorm prijsverschil tussen de beschikbare LIMS. Aan de onderkant van de markt vinden we pakketjes die tussen de 3.000 en 5.000 euro kosten, plus een jaarlijkse toeslag van 15-20% van deze aanschafprijs voor onderhoud en support. Dit zijn in principe niet meer dan heel eenvoudige loggingsystemen. Ze worden vaak ELN genoemd. Die benaming is niet fout (het betekent letterlijk ‘digitaal notitieboekje’), maar besef dat dit soort pakketten geen volwaardige LIMS is. Dergelijke systemen worden vaak ingezet bij bedrijven die nog een ERP-systeem naast hun LIMS hebben, en waar het laboratorium maar een beperkte rol heeft in het bedrijfsproces.

Aan de bovenkant van de LIMS-markt vinden we pakketten van 200.000 euro, plus een jaarlijkse toeslag van 15-20% van deze aanschafprijs voor onderhoud en support. Organisaties die van dit soort pakketten gebruikmaken zijn vaak grote laboratoria die volledig door het LIMS worden gestuurd. Hierbij heeft het LIMS de functie van een ERP-systeem.

Opmerking: de perfecte combinatie van software voor laboratoria bestaat niet. Elk laboratorium heeft baat bij een andere combinatie. Het is financieel en operationeel natuurlijk het meest interessant zo weinig mogelijk verschillende systemen te implementeren. Voor advies bij het bepalen van het ideale softwarelandschap kan je terecht bij een consultant van de ICT Portal: +31 (0)20 369 0457.

Dit artikel als bron gebruiken? Klik en kopieer:

European Knowledge Center for Information Technology. (2023, 25 november). Laboratory Information Management System (LIMS): elke stap van het analyseproces gepland en traceerbaar. ICT Portal. https://www.ictportal.nl/onderwerpen/quality-management/laboratory-information-management-system-lims